Ömür Çelikdönmez
Ömür ÇELİKDÖNMEZ
Türkiye; Güney Kafkasya’da barış ve istikrarın kalıcı bir şekilde tesis edilebilmesi için bölgedeki mevcut ihtilafların (Yukarı Karabağ, Abhazya ve Güney Osetya) Azerbaycan ve Gürcistan’ın egemenliği ve toprak bütünlüğü çerçevesinde barışçıl yollardan çözümünü savunuyor. Türkiye, Gürcistan’ın toprak bütünlüğünü güçlü şekilde desteklediği gibi Abhazya ve Güney Osetya’nın bağımsızlıklarını tanımamakta ve bu ihtilafların Gürcistan’ın toprak bütünlüğü ve egemenliği çerçevesinde barışçıl şekilde çözülmesinden yana olduğunu uluslararası platformlarda ve ikili görüşmelerde deklare etmekle kalmıyor, Gürcistan’ın Avrupa-Atlantik kurumları ile bütünleşme çabalarının da arkasında.
Ancak Gürcistan Ermenilerin yoğun yaşadığı Cavaheti’de ki gelişmeleri endişeyle izliyor. Ermeniler Gürcistan’a “Vrastan”, Gürcüler de Ermenistan’a “Somkheti” derler. Gürcistan’ın güneybatısında, Ermenistan sınırındaki, Ermenilerin nüfusun önemli bir bölümünü oluşturdukları Samtshe-Cavaheti’de (Ermenice “Javakhk”). Kafkaslarda toprak anlaşmazlıkları ve bu konularda Yerevan ve Tiflis hükümetlerinin farklı tutumlar alması da yaşanan sorunlardan biri.(1)
Samtshe-Cavaheti; Gürcistan’ın güneybatısında idari bir bölge ve bu bölgenin idari merkezi Ahıska kenti. Samtshe-Cavaheti’nin kuzeyinde Guria ve İmereti, kuzeydoğu ve doğusunda Şida Kartli ve Kvemo Kartli, güneyinde Ermenistan ve Türkiye, batısında Acaristan yer alır. Samtshe-Cavahet, tarihsel Cavahet, Samtshe ve Tori bölgelerini kapsar. Bölgedeki başlıca kentler, Ahılkelek, Ahıska, Borcomi, Vale ve Ninotsminda’dır. Bölge nüfusunun yaklaşık 208 bin civarında olduğu tahmin ediliyor.
1944 yılında Stalin tarafından sürgün edilen Ahıska Türkleri’nin yerine Gürcüler yerleştirildiğinden günümüzde nüfusun yaklaşık yarısı Gürcülerden (yaklaşık 110.000) ve Ermenilerden (yaklaşık 90.000) oluşuyor. Bazı kaynaklarda Ermeni nüfusu abartılıyor. Ahıska Türkleri, Gürcistan parlamentosunun 2007 yılında aldığı kararla ülkeye geri dönme hakkına sahip olmalarına rağmen yerel Gürcü ve Ermeni halkın karşı çıkmasıyla çözümsüzlük sürüyor.
Ermenilerin yaşadığı bu coğrafi bölge; Türkiye ile Azerbaycan kara yolunun üzerinde yer alıyor. Bu karayolu güzergâhı takip edildiğinde Posof kapısından girip Ahıska’dan geçerek Cevahiti katedilerek Borçalıya ve oradan da Bakü’ye geçiş yapılıyor. Ayrıca Sadaklıdan da Ermenistan’a geçişte gümrük kapısı mevcut. Cevahiti bölgesi ile Batum arası 50 km civarında ve bu mesafe Ermenistan’ı Karadeniz’e açılma konusunda iştahlandırıyor. Özellikle Gümrü sınır kapısı yolları belki de bu tehditten dolayı son derece bozuk ve ulaşımın neredeyse durmasına neden olabilecek şekilde tamiri gerekiyor.
Ermenistan’ın özellikle İran’a uygulanan ambargo vesilesiyle transit ülke konumunda olması yeni arayışları da peşinden getirmişti. İran Batum limanına getirdiği malları Ermenistan üzerinde ülkesine taşımakta böylece uygulanan ambargo Ermenistan üzerinden delinmekteydi. Dolayısıyla İran-Ermenistan ittifakı, Ermenistan’ı Gürcistan konusunda daha atak davranmaya yöneltmişti. Ermenistan’ın bu atak ve korkusuz tavrı, ister istemez Cevahiti bölgesinde yaşayan Ermenilere cesaret verdiğinden ayrılıkçı faaliyetlerde son yıllarda ilerlemeler yaşandı. Gürcistan uğraştığı iç sorunlar yüzünden son derece hassas ve teyakkuz üzere hareket etmeye başladı. Bu durumlar Gürcistan’ı Borçalı bölgesi için de aynı hassasiyetle ilgilenmeye sevk etmiştir. Oysa Cevahiti ile Borçalının sosyal ve siyasal yapısı birbirine benzemezler. Gürcistan güvenlik yaklaşımlarında ayrılıkçı bölge olarak ifade ettiği Abhazya Güney Osetya Acara Cevahiti ile Borçalıyı bir tutması aslında Gürcistan için içinden çıkılmaz bir yanlış yol olmuştur.(2)
Ermenistan’ın bölgeye olan ilgisi bölge ahalisi olan yoğun Ermeni nüfusundan kaynaklı. Gürcistan sınırları içerisinde Ermeni nüfusun yoğunlaştığı Cevaheti, Türkiye’nin kuzey-doğu sınırında, Türkiye- Ermenistan sınırının bitiştiği çizginin doğusunda, bir yer. Bölge Gürcistan’ın Mesketi- Cevaheti eyaletinin Cevaheti kısmı, aynı zamanda Ahıska Türklerinin 1944’de sürgün edildikleri ata yurtlarının güneyinde yer alıyor. Sovyetler Birliği kurulurken Sovyetler Birliğine dahil olmak istemeyen Ermenistan’ı ikna amaçlı Azerbaycan’ın Göyçe Mahalı ve Zengazur bölgeleri Ermenistan’a verilerek arazisi 29 bin km²’ye çıkarılmış, tıpkı İngiliz siyaseti gibi daha bu dönemde Dağlık Karabağ’a özerk bölge statüsü verilmiş ve günümüzdeki krizin temeli atılmıştır. Gürcistan’daki toplam nüfusun yüzde 8’ini oluşturan Ermeni nüfusun büyük kısmının yaşadığı Cavaheti bölgesinin asıl ahalisi olan Ahıska Türklerinin, Josef Stalin döneminde başka bölgelere göç ettirilmesinden dolayı bölge nüfusuna yapılan müdahale nedeniyle Ermeni nüfusu arttığından bugünkü durum ortaya çıktı. Stalin’in göç ettirme ve yer değiştirme politikaları nedeniyle Sovyet coğrafyasında anlaşmazlık ve kriz bölgeleri oluştu. Gürcistan’ın da, aynı kaderi paylaşan diğer Kafkasya bölgeleri gibi böyle bir etnisite sorunu var. Ermeniler tarafından tarihsel ve etnik açıdan Ermeni toprakları gibi algılanan ve Ermenistan’la birleşmesini amaçlayan irredantist siyasi iddia olan Panermenia yani Büyük Birleşik Ermenistan hayalini gerçekleştirmek isteyen Ermenistan; Dağlık Karabağ sorunu çözülmeden yeni Dağlık Karabağ’lar oluşturmanın peşinde. Bu açıdan bakıldığında Cavahet bölgesinin; Dağlık Karabağ’dan sonra ilk sırada bekletilen aday bölge olduğu söylenebilir.(3) Ermenilerin Cavaheti’de Dağlık Karabağ senaryosunu uygulamak istemeleri haklı olarak sadece Gürcistan’ı değil Türkiye’yi de uzun zamandır endişelendiriyor.
Gürcistan istihbaratı ve güvenlik güçleri Ermenilerin bu bölücü faaliyetlerinden haberdar. Ermenilerin bölücülük faaliyetini önlemek için Gürcistan özel eğitimli birlikleri tarafından Samtshe-Cavaheti`de yapılan operasyon sırasında Ermenilerin birkaç sivil toplum kuruluşları yöneticileri gözaltına alınmıştı. Gürcistan`nın yetkili kurumları, bu kişilerin tutuklanma nedeni yasadışı silahlı birlikler oluşturmak ve Gürcistan’ın aleyhine casusluk faaliyetlerinde bulunmak olarak belirtiler.
Tutuklananların amelleri somut olgularla onayını bulsa da, Ermeniler bununla anlaşmıyor ve bu olayları kendilerine yönelik baskı gibi nitelendiriyorlar. `Hetan` örgütünün temsilcisi Aram Arqutyan, bu tutuklamaları Gürcistan yönetiminin Samtshe-Cavaheti bölgesinde yaşayan Ermenilere karşı yönelen politikasının bir parçası olduğunu ifade etmişti: “Resmi Tiflis’in politikası bellidir. Samtshe-Cavaheti`de Ermenileri etkisizleştirmek ve bu bölgede yaşayan Ermenileri giderek buradan çıkarmaktır”. Şimdilik resmi Tiflis durumu kontrolde tutmak için bölgede bölücülük faaliyetinde bulunanları, yasadışı silahlı birlikler oluşturulmasında taraf olan Ermenileri hapis etme ve diğer yöntemlerle cezalandırmakla yetiniyor.
Cavaheti bölgesinin %90’dan fazlasını ve Mesketi Cavaheti eyaletinin ise %40’a yakınını Ermeniler oluşturan Ermenilerin silahlı güçleri mevcut. Rusya; Ahılkelek’deki Rus üssünü boşalttığı süreçte bölgeden çekilirken, götürmedikleri hafif silahları buradaki bazı Ermeni örgütlerine bıraktı. Bu silahlı Ermeni örgütleri Rus karşıtı Gürcü hükümetine karşı Ruslar tarafından ‘Demoklesin kılıcı’ gibi misyon üstlendirilmiş oldu. Rus destekli Ermenilerin bu kılıçla neler yapabileceği Dağlık Karabağ’da yaşananlarla ortada. Bölgede bugün onlarca Ermeni örgütü faaliyet yürütüyor. Bunlardan en önemlileri ‘Cavah Hareketi’, ‘Parvents’, ‘Virk’ ‘Yerkir’, Ahaltsahi Ermeni Gençler Merkezi, `Charles Aznavour` hayır kurumu, `Vahid Cavaheti`dir ki Bulardan da Yerkir’in silahlı bir örgüt olduğu bilinmektedir. Yerkir’in eski başkanı Vaagn Çakalyan (Vahagn Chakhalyan) 2008 yılında silahlı bölücü örgüt kurmak ve silah alıp sattığı gerekçesiyle tutuklanmıştı. (4)
Vahagn Chakhalyan’ın liderliğini yaptığı bir diğer bölgesel örgüt ise United Javakh olarak bilinen gruptur. Cavaheti’deki Ermeni kültürel mirasını, bilim ve tarihi yapıyı koruyarak bölgenin kalkınması ve milli kurumların oluşmasını amaçlayan Javakh, 1988’de kuruldu. Javakh 1980 sonrası yükselişe geçen Gürcü milliyetçiliğine karşı Ermeni milliyetçiliğini koordine etmeyi hedeflemişti. Gürcü milliyetçiliğine karşı da Ruslar için bölgede başarılı bir denge unsuru oldukları söylenebilir. Gürcistan’ın bağımsızlığı sonrasında Cavaheti’ye merkezi yönetim tarafından atanan idarecileri tanımayarak Ahılkelek’te kısa süreli de facto güç oluşturdu. Mart 2005’te Gürcistan Parlamentosunun bölgedeki Rus askeri üssünün kaldırılması çabalarına karşı olan örgüt aynı zamanda protesto gösterileri düzenlemişti. United Javakh örgütü, Gürcü yönetiminden yerine getirilmesi imkansız ekonomik ve siyasi taleplerde de bulunmuştu.
Rusya’nın yönlendirmesiyle Cavaheti ekonomisine önemli katkısı bulunan askeri üssün kaldırılması girişimine karşı çıkışıyla kendini gösteren örgüt, Virk gibi bölgesel olması nedeniyle siyasi parti statüsü kazanamadı. Ermeni gençlerine yönelik faaliyet gösteren JEMM ise bölge gençliğine daha iyi fırsatlar ve imkânlar sunularak gençlerin Cavaheti’de kalmasını amaçlıyor. JEMM de United Javakh gibi radikal ve milliyetçi duruşları olan bir yapılanma.
Gürcistan’ın sözde Ermeni soykırımını tanıması, Ermeni okullarında Ermeni tarihinin okutulması yönündeki yasağın kaldırılması gibi talepleri sıklıkla tartışıyorlar. Günümüzde Cavaheti’de yaşayan Ermeni nüfus kadar Cavaheti’den göç eden Ermeni olduğu tahmin ediliyor.(5) Erivan,Gürcistan Ermenilerini zaman zaman Tiflis yönetimine karşı kışkırtmaktan geri kalmadığı gibi Cavaheti Yurtseverler Birliği’yle -Javakhetililer Birliği- irtibatını saklamıyor. Bu örgüt aracılığıyla sürekli Türk- Gürcü işbirliğini baltalamaya çalışıyor.(6)
Cavah Halk Hareketi nasıl ortaya çıktı? Hangi sosyolojik temele dayanıyordu? Rusların katkısı hangi düzeydeydi? 1988’de Dağlık Karabağ Ermenilerinin; Azerbaycan’dan ayrılma sürecini başlatmaları Gürcistan Ermenilerinin de milliyetçilik duygularını uyandırdı. Özellikle Gürcistan’ın Cavahetya bölgesinde yaşayan Ermeniler ciddi bir örgütlenme sürecini başlatarak Cavah Halk Hareketini kurdular. Bu hareketinin başlıca amacı öncelikle Moskova ve Erivan yönetimi tarafından Cavahetya’ya özerklik verilmesi ve ileride bu bölgenin Ermenistan’a birleştirilmesi olarak belirlenmişti. Cavah Halk Hareketi Ermenistan’da bulunan milliyetçi guruplarla ve özellikle 8 Ağustos 1990’da Taşnaksutyun Partisi Ermenistan’da şubesi açtıktan sonra bu parti ile sıkı işbirliğine girdi. Milliyetçi gurupların en büyük siyasi hedefi Ermenistan’ın sınırlarını genişleterek II. Tigran (MÖ 95-55) zamanındaki Ermenistan’ı kurmak. Cavah Halk Hareketi 1991’den başlayarak siyasi faaliyetlerini hızlandırdı. Gürcistan hükümeti ile ilk anlaşmazlık 1991’de bir gurup silahlı Ermeni tarafından hükümet temsilcisinin bölgeye girmesine izin vermemesiyle başladı. Gürcü yönetimi idari düzenlemeye giderek, tepki vermekte gecikmedi. 1994’de Cumhurbaşkanın 237 sayılı kararnamesi gereğince Ermenilerin meskûn bulunduğu Mesheti ve Cavaheti vilayetleri birleştirilerek Samtshe-Cavaheti vilayeti oluşturuldu.
Samtse-Cavaheti vilayeti fiilen Gürcistan’dan kopmuş durumda olmasına rağmen Gürcistan’ın sınır koruma güçlerinden oluşan küçük bir birlik dışında 1991’den itibaren bu bölgeye Gürcistan ordusunun giremediği iddia ediliyor. Siyasi teşkilat olan Cavah Halk Harekatı ve Virk’in yaklaşık 10 bin aktif üyesi ve Cavahetya Ermenilerinin askeri örgütü olan Parvent’in silahlı üyeleri bölgeyi kontrol ediyor. Cavaheti Ermenilerinin kurmuş olduğu Parvent’in silahlı birliği bölgede bulunan ve daha sonra kapatılan 62. Rus Askeri Üssü tarafından silahlandırılmıştı. Parvent’in silahlı üyelerinin Ahalkelek’te bulunan ve daha sonra Tiflis yönetimince kapatılan 62. Rus Askeri Üssü ile ortak askeri tatbikat yaptıkları ve Ermeni terörist gurubu ASALA’nın Cavahetya’da yerleştiği konusunda yerel ve bölgesel basında haberler yayınlanmıştı. Cavah Halk Harekatı liderleri defalarca Gürcistan hükümetine müracaat ederek özerklik talep ettiler.
Gürcistan Ermenilerinin daha radikal olan kesimleri Virk örgütünde bir araya gelerek sosyal, ekonomik ve siyasi alanda Ermenilerin haklarını savunuyor. Virk örgütü Cavah Halk Hareketine göre daha radikaldir. Cavaheti Ermenilerinin kurmuş olduğu Parvent’in silahlı birliği bölgede bulunan 62. Rus Askeri Üssü tarafından silahlandırıldı. Rusya ve Gürcistan arasında imzalanmış anlaşmaya göre 62. Rus Askeri Üssünün boşaltılması sırasında üsse ait olan silahların bir çoğu Ermenistan’a gönderilmiş veya Parvent’in gurubuna verilmiştir.
Gürcistan hükümeti ise bölgenin askeri denetiminde yetersiz kalmıştır. Parvent’in silahlı gurubu üyeleri Karabağ savaşına katılmıştır. Gürcistan üzerinde kontrolünü kaybetmek istemeyen Rusya Ermeni ayrılıkçıları halen destekliyor.(7) Tek destekçileri Rusya veya Ermenistan değil! Avrupa Ermenileri Kongresi; Ermenistan ve Gürcistan makamlarına, Dünya Ermenileri Katolikosu 2. Gareginʹa, Gürcü Ortodoks Kilisesi Patriği 2. Iliaʹya, Ermeni ve Gürcü halklarına yönelik bir çağrısında Gürcistan’na Büyükelçi atarken bölgenin önemi, yaşanan gerginlikleri ve zor çözülen problemleri unutmamaya ve Javakhetiʹde Konsolosluk kurulması gerektiği vurgulandı.(8)
Ancak bu pek mümkün olmayabilir. Gürcistan hükümeti Aphazya ve Güney Osetya gibi iki önemli sorunu varken birde Cavaheti Ermenileri sorununu bunların üzerine eklemek istemiyor. Ermeni Örgütleri de bu durumun farkında. Fakat Ermenistan’ın buradaki tutumu önemli. Çünkü Ermenistan Dağlık Karabağ sorununa bir çözüm bulmadan dünyaya açılan iki kapıdan biri olan Gürcistan’ı kaybetmek istemiyor ve daha temkinli hareket etmeye çalışıyor.
Yıllar önce 19.03.2013’te dönemin Gürcistan Dışişleri Bakanı Maya Panjikidze, Gürcistan’daki Ermeni bölgesi için özerkliğin söz konusu olmayacağını söylemişti. Gürcistan’da Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı ve zaman zaman vatandaşlık hakları konusunda sorunların meydana geldiği Cavaheti bölgesi ile ilgili özerklik planı olmadığını belirten Panjikidze, Ermenilerin de diğer vatandaşlar gibi eşit haklara sahip olduklarını ve ayrıcalıklı bir statünün söz konusu olmadığını ifade etmişti.(9)
Türkiye’nin Kars anlaşmasında yer alan garantörlük hakkı nedeniyle Cavaheti Ermenilerinin herhangi bir kalkışmasına müdahil olabilir. Türkiye, Batum Livası’nı (Acara) Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan tarafından 13 Ekim 1921 tarihinde imzalanan Kars Antlaşması’nın 6. maddesine göre, şartlı olarak Gürcistan’a devretmiştir. Antlaşma ile Türkiye, Acara’daki halkın haklarını koruma altına almaktadır. Gürcistan’ın bağımsızlığını kazanmasından sonra 1992 yılında imzalanan “Türkiye-Gürcistan Dostluk ve İşbirliği Antlaşması” ile Kars Antlaşması tekrar onaylanmıştır. Kars Antlaşması’nın 6. maddesine aykırı olarak yapılan düzenlemelere karşı Türkiye’nin etkin tedbirlere başvurması çerçevesinde müdahil olma hakkı her daim mevcut.
Gürcistan’da Ermenilerin çoğunlukta olduğu Jevaheti bölgesine komşu olan Acara, Ermenistan’ın denize ulaşma imkânı açısından da önemli konumda. Ermenistan, dış ticaretinin önemli bir bölümünü bu bölge kanalıyla yapıyor. Bu nedenle de Acara bölgesi Türkiye için ayrı bir öneme sahiptir.(10) İki ülke arasındaki, 15 Nisan 1998 tarihli Türkiye Cumhuriyeti Genelkurmay Başkanlığı ve Gürcistan Savunma Bakanlığı Arasında Askerî Konularda İşbirliği Mutabakatı gereğince, Türkiye kendi sınır güvenliğini koruma amaçlı garantörlük hakkını kullanabilir. Nitekim 1921’de Sovyetler Birliği’nin Kızıl Ordusu Gürcistan’a girince Türk ordusu Acaristan’a asker çıkarmış, iki ülke arasında yaşanan durumun ardından Rusya ile imzalanan Kars anlaşması gereğince Türkiye‘nin Acaristan Özerk Cumhuriyeti’ne asker göndererek girme hakkı Rusya tarafından tanınmıştı. Uzun sözün kısası, Ermenilerin akıllı olmaktan başka çıkar yolları yok!
Bakınız.
1- http://hyetert.blogspot.com.tr/2015/05/gercek-54-gurcu-dilinde-yazlms-en-eski.html#more
2- Hasan Oktay/ Türkiye , Azerbaycan Arasında Borçalı Bölgesi/ http://www.haberhergun.com/turkiye-azerbaycan-arasinda-borcali-bolgesi-makale,1156.html
3- Elşan İzzetgil /Cavaheti Ermenileri Ne İstiyor? / http://www.academia.edu/6905096/Cavaheti_Ermenileri_Ne_%C4%B0stiyor_Cevaheti
4- http://www.turkishny.com/news/gurcistann-ermeni-sorunu-2
5- http://dergipark.gov.tr/download/article-file/201715
6- http://hyetert.blogspot.com.tr/2012/06/turk-gurcu-enerji-ortaklgnda-ermeni.html
7- Hatem Cabbarlı / Ermenistan’ın Bölge Politikasında Gürcistan: Tarihi Süreçte Karşılıklı İlişkiler/ ERMENİ ARAŞTIRMALARI, http://www.eraren.org/index.php?Lisan=tr&Page=DergiIcerik&IcerikNo=293
8- https://www.ermenihaber.am/tr/news/2017/12/11/Avrupa-Ermenil-Javakheti/119137
9- http://www.agos.com.tr/tr/yazi/4610/gurcu-disisleri-bakani-ermeniler-icin-ozerklik-soz-konusu-degil
10-file:///C:/Users/Musahhih05/Downloads/Ahmet_Akter_-_Turkiyenin_Garantorluk_Hak.pdf
Ömür Çelikdönmez
Twitter: @oc32oc39
http://kafkassam.com/ermenistanin-gurcistan-cavaheti-plani-ikinci-daglik-karabag.html
